Çanakkale’nin bilinmeyen öyküsü

E-11 Denizaltısı

Yaşar Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi, TRT’nin ödüllü belgesellerine ev sahipliği yaptı. Yaşar Üniversitesi öğrencilerinin yoğun katılımı ile gerçekleştirilen etkinlikte gösterilen, “İskoçya’dan gelen arma” isimli belgesel, Çanakkale Deniz Savaşı’nın az bilinen yönlerini gözler önüne serdi.

Yaşar Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi tarafından Selçuk Yaşar Kampüsü’nde düzenlenen “ TRT’nin Ödüllü Belgeselleri” etkinliği, yönetmenleri ve öğrencileri biraraya getirdi. Etkinlik kapsamında gösterilen “İskoçya’dan gelen arma” adlı belgesel Çanakkale Deniz Savaşı sırasında İngiliz E-11 denizaltısı tarafından batırılan ve hastane gemisi olarak kullanılan Halep Vapuru’nu konu alıyor.

Yönetmen Erhan Cerrahoğlu, Kaptanın torunu Duncan Dunbar Nasmith ve kaptanın oğlu Prof. James Nasmith
Yönetmen Erhan Cerrahoğlu, Kaptanın torunu Duncan Dunbar Nasmith ve kaptanın oğlu Prof. James Nasmith

Türk gemisinin izleri İskoçya’da bulundu

İskoçya’dan Gelen Arma belgeselinin yönetmeni Erhan Cerrahoğlu 99 yıl önce şehit olan 200 askerimizin yürek burkan hikayesini, vapurun arması üzerinden anlattığını belirterek şunları söyledi: “Çanakkale Savaşları sırasında en çok Türk deniz taşıtını batıran E-11 denizaltısının Kaptanı’nın oğlu ve torunu Kaptan Nasmith’in rotasını izlemek üzere Türkiye’ye gelmişlerdi. Kendileriyle Araştırmacı Selçuk Kolay sayesinde tanıştık ve Marmara denizinde E-11’in izlediği rotayı takip ederek günler süren bir yolculuk yaptık.”

Şehitlikte hüzünlü anlar

Yönetmen Erhan Cerrahoğlu armanın Türkiye’ye iadesini ve aileyle birlikte şehitliğe yapılan ziyareti ise şöyle anlattı: “Bu yolculuğun en son durağı, Halep Vapuru’nda şehit düşen 200 askerlerimizin yattığı Akbaş Limanı’nda bulunan şehitlik oldu. Kaptanın oğlu Prof. James Nasmith bu ziyaret sırasında gözyaşlarını tutamazken torunu Duncan Dunbar Nasmith İskoçya’nın milli çalgısı olan gaydayla çaldığı parça ile şehitlerimize saygı duruşunda bulundu. Şehitlik ziyaretinden sonra  Halep Vapuru’nun isim plakasının İskoçya’da ki evlerinde bulunduğunu öğrendik. Ailenin, geminin öyküsü  hakkında en ufak bir bilgisi olmadığı için armayı sıradan bir savaş anısı olarak saklıyordu. Halep Vapuru’nun hikayesini öğrendikten sonra, yolculuğun bitiminde, armayı Türkiye’ye iade etmek istediler ve aradan geçen 99 yılın ardından arma İstanbul Deniz Müzesi’ne teslim edildi.”

Kaptan Martin Eric Dunbar Nasmith
Kaptan Martin Eric Dunbar Nasmith

Halep Vapurunun bilinmeyen hikayesi

1inci Dünya Savaşı sırasında İtilaf devletleri donanması Akdeniz’den İstanbul’u ele geçirmek için harekete geçerken, Almanların desteğini alan Osmanlı, Çanakkale’de büyük bir savunma hazırlığına girişti. Bölgeye asker ve mühimmat sevk etmek için kullanılabilecek en kolay ve güvenli yol Marmara Denizi’ydi. Bu amaçla, seferberlik ilan edilmiş ve Türk sularındaki tüm deniz taşıtlarına el konulmuştu.

Şehir vapurları askeri hizmete alındı

O günkü adı Şirket-i Hayriye olan şehir hatları gemileri büyük önem taşıyordu. Bu gemilerin içinde, 1881 yapımı 110 metre uzunluğundaki Halep Vapuru da vardı. İtilaf Devletleri Çanakkale cephesinde ummadıkları bir direnişle karşılaşmıştı. Yaşanan büyük kayıplar İstanbul’a karadan ilerlemenin mümkün olmadığını gösteriyordu. Çanakkale direnişini kırmanın tek yolu, ittifak kuvvetlerinin ikmal yollarını kesmek ve ordunun moralini bozmaktı. Bu amaçla denizaltılar, Çanakkale Boğazı’nı su altından geçerek Marmara’ya girmeliydi. Birkaç başarısız denemenin ardından bu görevi ilk başaran Avustralya’nın AE2 denizaltısıydı. Fakat mürettebat, tek bir gemi batıramadan yakalandı ve denizaltı sulara gömüldü. Ancak AE2’nin keşfettiği rota, boğazın geçiş yolunu itilaf kuvvetlerine gösterdi. 19 Mayıs 1915 günü Yüzbaşı Martin Eric Dunbar Nasmith komutasındaki İngiliz E-11 denizaltısı bu yolu izleyerek Marmara’ya girdi. Vakit kaybetmeden İstanbul’a doğru yol almaya başladı. Nasmith, burada ilk gemisini batırdıktan sonra, Marmara sularında ilerlemeye devam etti.

E-11 Denizaltısı
E-11 Denizaltısı

Gemileri batırmadan önce personeli tahliye ediyordu

E-11’in bu sulardaki görevi 7 ay devam etti ve denizaltı bu süre boyunca içlerinde Osmanlı Donanması’nın en önemli savaş gemilerinden biri olan Barbaros Hayrettin Zırhlısı’nın da bulunduğu 94 gemiyi batırdı.Bu gerilimli ortamda, askeri hedeflere karşı elindeki tüm imkanlarla saldıran Yüzbaşı Nasmith, cepheye erzak ve mühimmat taşıyan sivil gemileri de durduruyor ancak gemiyi, sivil mürettebatı tahliye ettikten sonra batırmaya özen gösteriyordu. Akbaş Limanı, muharebeler boyunca müttefiklerin temel ikmal üssüydü. Marmara’dan gemilerle gelen cephane ve erzak buradan cepheye naklediliyor, cepheden gelen yaralılar gemilerle İstanbul’da kurulan hastanelere gönderiliyordu. 25 Ağustos 1915 sabahı, liman yine hareketliydi. Gece boyunca cepheden gelen yaralı askerlerden 200’ü limanda bağlı olan Halep Vapuru’na yerleştirildi, vapur yaralı askerleri İstanbul’a götürmek için seyire hazır halde bekliyordu. Ancak saat 07.20 sıralarında E-11 denizaltısının liman çevresinde devriye gezen gunbot’a saldırması ile ortam hareketlendi. Gunbot ve bir destroyer denizaltıyı uzaklaştırmak için ateş ederken, limanda demirli üç vapuru gören Kaptan Nasmith aceleyle son bir saldırı gerçekleştirdi.

Batırılan bir Türk gemisinin mürettabatı E-11 denizaltısının güvertesinde kıyıya taşınıyor
Batırılan bir Türk gemisinin mürettabatı E-11 denizaltısının güvertesinde kıyıya taşınıyor

Kaptan’ın seyir defterinden
Kaptan Nasmith, E-11’in seyir defterinde o günü şöyle anlattı: “Periskoptan limanda bağlı üç vapur görüyordum. Bunlardan yakınımızda olanı Kızılay amblemleri ile boyanmış bir hastane vapuruydu. Ona saldırmaktan hemen vazgeçip, diğer vapura yöneldim ve torpidoyu ateşledim. Üzerinde hiçbir işaret bulunmayan bu vapur muhtemelen cephane taşıyordu. Ön kısmından isabet alan vapur batmaya başladı.”

200 asker şehit oldu

Ancak Kaptan Nasmith yanılmıştı. Cepheden o gece gelen yaralılar öylesine çoktu ki 200 kadarı Halep Vapuru’na bindirilmiş ancak vapurun üzerine Kızılay bayrağı asılamamıştı. Ne yazık ki, bu yaralılar batmakta olan gemiden kurtulmayı başaramadı. Şehit askerler gemiden çıkarılıp Akbaş Limanı’na defnedildi ve burada bir şehitlik yapıldı.

E-11 Denizaltısının batırdığı Halep Vapuru
E-11 Denizaltısının batırdığı Halep Vapuru